به گزارش روابط عمومی دانشگاه علوم پزشکی ایران، دکتر سعید کلانتری متخصص بیماری‌های عفونی و گرمسیری به تشریح موضوع مقاومت میکروبی پرداخت که ابعاد این گفت‌وگو به شرح زیر است: 

در ابتدا مقاومت میکروبی را تعریف کنید.

میکروب‌ها یا باکتری‌هایی که در جامعه وجود دارند و موجب بیماری می‌شوند یک سری داروهایی دارند که روی ‌این میکروب‌ها اثر می‌کنند.در پدیده مقاومت میکروبی، میکروب‌ها هوشمند عمل می‌کنند و با گذشت زمان نسبت به داروهای با عنوان آنتی میکروبیال مقاوم می شوند. این زنگ خطری برای پزشکان و جامعه است که امکان دارد به جایی برسیم که دیگر داروی مناسبی برای یک سری میکروب‌ها نداشته باشیم؛ یعنی ما از هوشمندی میکروب‌ها شکست بخوریم.

از آنجایی که جامعه بیشتر با واژه آنتی بیوتیک آشنایی دارد داروهای آنتی میکروبیال چه دسته‌ای را شامل می‌شوند؟

تصور مردم از داروهای آنتی میکروبیال بیشتر داروهایی است که ضد باکتری عمل می‌کنند اما ما داروهای ضد ویروس و ضد قارچ هم داریم که‌ این‌ها جزو همین دسته قرار می‌گیرند. در داروهایی که به عنوان آنتی بیوتیک استفاده می‌کنیم، از آنتی بیوتیک‌هایی که مردم به صورت روتین می شناسند مثل آموکسی سیلین و آمپی سیلین تا داروهای تزریقی و پیشرفته‌تری که در بیمارستان‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند هدف از بین بردن باکتری‌ها است. اما یادمان باشد داروهای آنتی میکروبیال فقط آنتی باکتریال نیستند، داروهای آنتی ویروس و ضد قارچ هم هستند و هر دارویی که به نوعی بر ارگانیسم‌های زنده‌ای که بیماری ‌ایجاد می‌کنند، اثر دارد به عنوان داروی آنتی میکروبیال شناخته می‌شود.

چه عواملی در بروز مقاومت میکروبی تاثیرگذار هستند؟

مهم‌ترین عاملی که در مقاومت میکروبی نقش دارد مداخله انسان‌ها است. وقتی که ما داروهایی آنتی میکروبیال می‌سازیم میکروب‌‌ها ‌این هوشمندی را دارند که کم کم نسبت به‌ این دارو‌ها مقاوم شوند. در واقع جهش‌هایی در ژنوم‌ میکروب‌ها اتفاق می‌افتد که میکروب‌ها را نسبت به داروهای آنتی بیوتیک یا آنتی میکروبیال مقاوم می‌کند و شایع‌ترین عاملی که باعث ‌این جهش‌ها می‌شود استفاده بیش از حد از دارو‌های آنتی میکروبیال است اگر از داروها به جا و درست استفاده‌ شوند احتمال ‌ایجاد مقاومت پایین می‌آید. وقتی که از داروی‌های آنتی میکروبیال به صورت وسیع و بدون‌ اینکه موردی برای درمان داشته باشند، استفاده کنیم طبیعتاً میکروب‌ها می‌توانند به آن‌ها مقاوم شوند.

چرا افزایش مقاومتی میکروبی بر هزینه درمان در سیستم‌های بهداشتی تاثیر می گذارد؟

وقتی که پزشک می تواند یک بیماری میکروبی را با یک آنتی بیوتیک ساده و ارزان درمان کند در صورت بروز مقاومت میکروبی پزشک مجبور است از داروهایی که گران‌ترند استفاده کند،‌ باعث هزینه اضافه می‌شود. وقتی که شما دچار یک بیماری با عفونت مقاوم می‌شوید طول مدت بستری یا طول دوره بیماری بیشتر می‌شود.‌ این‌ها همه هزینه‌های درمانی است که روی سیستم بهداشتی می‌گذارد. غیر از آن طبیعتا به لحاظ انسانی هم هزینه دارد یعنی بیماری که اگر میکروب مقاوم نبود با داروهای ساده درمان می‌شد با وجود میکروب مقاوم به سادگی درمان نمی‌شود. حتی ممکن است به مرگ بیمار منتهی شود چرا؟ چون دیگر یک داروی آنتی میکروبیال مناسب نداریم که به بیمار بدهیم.

مقاومت میکروبی چطور سلامت عمومی را تحت تاثیر قرار می دهد؟

طبیعتا هرچه پزشک بیشتر با میکروب‌های مقاوم مواجه شود درمان بیماران سخت‌تر، پرهزینه‌تر و گاهی ناممکن می‌شود؛ پس باعث ‌ایجاد ناتوانی در یک جامعه یا موجب مرگ و میر می‌شود. بسیار مقوله مهمی است که در یک جامعه دسته‌ای از میکروب‌ها نسبت به همه آنتی بیوتیک‌هایی که وجود دارند مقاوم شوند.

ابتلا به عفونت‌های مقاوم به دارو در کدام گروه از بیماران خطر بیشتری دارد؟

برای همه افراد وقتی با یک بیماری مواجه شوند که به داروهای موجود مقاوم است خطرناک است. البته طبیعتا افرادی که ضعیف‌تر هستند: نقص‌ایمنی دارند یا افراد مسن و کودکان که سیستم ‌ایمنی قوی ندارند، در معرض خطر بیشتری هستند. یعنی نه تنها ما داروی مناسبی برای درمان بیمار نداریم بلکه خود بیمار هم مقاومت لازم را ندارند. اما ابتلا به یک ارگانیسم مقاوم برای همه خطرناک است چه کسی که به لحاظ جسمانی توانا است چه کسی که ناتوان است.

مقاومت میکروبی چگونه تشخیص داده می‌شود؟

با آزمایش‌ها متوجه می شویم که مقاومت وجود دارد یا خیر. اصول آزمایش روی ارگانیسم‌ها ‌این‌طور است که پس از تشخیص پزشک که چه ارگانیسمی باعث ‌ایجاد بیماری شده یک سری آزمایش‌ها برای شناسایی داروهایی که روی ‌این ارگانیسم موثر است، انجام می‌شود؛ آزمایش مشخص می‌کند که مقاومت به ‌این داروی خاص وجود دارد که به پزشک ‌این هشدار را می‌دهد که ‌این ارگانیسم مقاوم است و داروهای معمول اثر گذاری ندارند.

در سال‌های اخیر مقاومت میکروبی در کدوم بیماری‌ها شایع‌تر است؟

بیشتر در عفونت‌های بیمارستانی شایع است. ارگانیسم‌‌هایی داخل بیمارستان طبیعتا با عوامل ضد میکروبی چه آنتی بیوتیک‌ها چه ضد عفونی کننده‌‌های ضد میکروبی در تماس بیشتری هستند پس دچار جهش و مقاومت شده‌اند. افرادی که در بیمارستان‌ها در حین بستری دچار عفونت می‌شوند احتمال‌ اینکه مبتلا به عفونت مقاوم شوند خیلی بیشتر از افرادی است که در جامعه عادی دچار عفونت می‌شوند. و ‌این دغدغه پزشکان است که بیمار نباید بی‌جهت در بیمارستان بستری بماند، بستری طولانی مدت در بیمارستان حتما این عواقب رو دارد که احتمال عفونت به ارگانیسم‌‌های مقاوم را افزایش می دهد.

 پزشکان چه گزینه‌هایی برای درمان ‌این بیماری‌ها دارند؟

پیشرفت داروها به اندازه مقاوم شدن ارگانیسم‌ها نیست، ما باید استراتژی پیشگیری داشته باشیم. باید به عنوان پزشک از تجویز بی‌رویه آنتی بیوتیک‌ها و آنتی میکروبیال‌ها پرهیز کنیم، واقعاً زمانی آنتی بیوتیک تجویز کنیم که جایگاه دارد. اگر با یک بیماری میکروبی مواجه هستیم درست درمانش کنیم و درمان را تکمیل کنیم. اگر پزشک درمان یک عفونت را تکمیل نکند تماس با آنتی بیوتیک و قطع و وصل کردن دارو باعث مقاوم شدن میکروب می‌شود. اگر دارو تجویز می کنیم دارو را با دوز مناسب به بیمار بدهیم. اگر پزشک با دوز درست دارو تجویز نکند یا با دوز پایین‌تر عفونت را درمان کند، باعث‌ ایجاد مقاومت می‌شود.

همچنین اگر بی مورد آنتی بیوتیک تجویز شود زمانی که اندیکاسیون اصلا آنتی بیوتیک ندارد، موجب مقاومت می‌شود. مثلا در جامعه زیاد دیده می‌شود که برای خیلی از سرماخوردگی‌ها هنگام مراجعه، آنتی بیوتیک تجویز شود در صورتی که واقعا لزومی ندارد. پس بیشتر تمرکز ما باید روی پیشگیری باشد تا به جایی نرسیم که در آینده ارگانیسم‌های مقاوم شایع شوند. اگر‌ این پیشگیری انجام نشود ما هستیم که حتما شکست می‌خوریم چون نمی‌توانیم به سرعتی که میکروب‌ها جهش پیدا می‌کنند، آنتی بیوتیک‌های جدید بسازیم.

درمان‌های جایگزین برای مقابله با بیماری‌های ناشی از مقاومت میکروبی چه عواقبی دارند؟

 احتمال درمان بیمار کمتر است، موفقیت درمان کاهش می‌یابد، درمان‌ها بسیار پرهزینه‌تر خواهند بود و حتی احتمال مرگ و میر خواهد داشت. ما باید بدانیم که مقاومت میکروبی یک خط قرمز است و تلاش کنیم تا جایی که امکان دارد به‌این سمت کشیده نشویم.

‌آیا مصرف پروبیوتیک‌ها به کاهش خطر مقاومت میکروبی کمک می‌کند؟

پروبیوتیک‌ها ارگانیسم‌های مفیدی هستند که ممکن است بتوانند جلوی ورود ارگانیسم‌های مضر به بدن را بگیرند یا به خاطر وجودشان ارگانیسم دیگری اضافه نشود. اما مصرف پروبیوتیک‌ها هم جایگاه‌ خاص دارد ‌این‌طور نیست که مصرف پروبیوتیک‌ها به صورت بی‌رویه و بی جهت بتواند فایده‌ای به کسی برساند، پروبیوتیک‌ها در بعضی موارد ممکن است به‌ این که ارگانیسم‌های مضر جایگزین نشوند، کمک کنند؛ اما همین‌طور که اشاره کردم موجب نشود از فردا همه مردم محصولات پروبیوتیک بخرند. پس مهم‌ترین چیز پیشگیری است.

جامعه چطور می تونه در جلوگیری از افزایش مقاومت میکروبی نقش‌ ایفا کند؟

باید از مصرف خودسرانه دارو حتما پرهیز کنند، از مصرف بی‌رویه ضدعفونی کننده‌های آنتی باکتریال پرهیز کنند؛ وقتی که به پزشک مراجعه می‌کنند اصرار برای تجویز آنتی بیوتیک نداشته باشند اگر پزشک تشخیص می‌دهد که ‌این بیماری مثلاً ویروسی است و نیازی به داروی آنتی باکتریال ندارد، اصرار برای تجویز داروهای آنتی باکتریال نداشته باشند. ‌این راه‌ها برای ‌اینکه مصرف دارو‌های آنتی باکتریال را کم کنیم بسیار مفید هستند هرچه ما مصرف دارو‌های آنتی باکتریال رو کمتر کنیم احتمال مقاومت‌ ایجاد شده بعدی کاهش پیدا خواهد کرد.

آیا استفاده بی‌جهت از آنتی بیوتیک‌ها علاوه بر مقاومت میکروبی عوارض جانبی هم دارد؟

هر نوع دارویی که ما استفاده می‌کنیم یک عارضه دارد، شما یک ماده شیمیایی را وارد بدنتان می‌کنید‌ این ماده باید از طرف کلیه، کبد یا یک متابولیسم تجزیه شود و از بین برود. ما هیچ داروی بدون عارضه‌ نداریم، هر دارویی را نگاه کنید یک لیست بلند بالا از عوارض را دارد. پزشک زمانی دارو تجویز می‌کند که مطمئن باشد سود دارو از عارضه‌های دارو بیشتر است. مصرف بی‌رویه و بی‌مورد آنتی بیوتیک‌ها نه تنها فایده‌ای ندارد و باعث ‌ایجاد مقاومت میکروبی می‌شود، می‌تواند عوارض جانبی داشته باشه مثلا یک سری عارضه های ساده در حد یک تهوع، استفراغ یا ضعف تا یک سری عوارض کشنده. بنابراین یادمان باشد داروهایی که با عنوان آنتی بیوتیک یا آنتی باکتریال مصرف می‌شوند، کاملا بی‌خطر نیستند و گاهی حتی واکنش‌های کشنده دارند.

چه توصیه‌ای به بیماران برای مصرف صحیح داروها دارید؟

اول که مصرف خودسرانه نداشته باشند، پزشکان را برای نوشتن داروهای خاص تحت فشار قرار ندهند. اگر دارویی برای بیمار تجویز شد حتما با دوز درست و دوره کامل استفاده کنند. همان‌طور که گفتم دوز نادرست و دوره ناکامل باعث ‌ایجاد مقاومت می‌شود و درمان بعدی را سخت‌تر می‌کند. در این موارد مراجعه مجدد به پزشک برای درمان یک عفونت ناقص درمان شده کار پزشک را سخت تر می کند. مردم باید این موارد را رعایت کنند و به پزشکان اعتماد داشته باشند.